رِنگ، موسیقی رقص قاجاری + پادکست
سومین برنامه هفتگی پادکست + مقاله من با عنوان رِنگ، موسیقی رقص قاجاری امروز روی سایت پندار قابل شنیدن است.

رِنگ، موسیقی رقص قاجاری
همراه با بحثی درباره فُرم در موسیقی سنتی

در قدیم رپرتوار اجرای موسیقی سنتی عبارت بود از: پیش درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ. از میان این فرم ها "آواز" غیر ریتمیک است و مدت زمان زیادی از اجرا به آن اختصاصی دارد و به معنی اجرای قطعات بدون وزن به وسیله صدای انسان همراه با جواب آن به وسیله یک ساز است. اما مابقی این فرم ها دارای ریتم هستند. پیش درآمد معمولاً دارای ریتم سنگین 2، 3 و4 و یا 6 ضربی است که به طور اجمالی صورتی کلی از دستگاه مورد نظر که برای اجرا در نظر گرفته شده را به نمایش می گذارد. به طور مثال در پیش درآمد ماهور ساخته "رکن الدین خان مختاری"، آهنگساز ابتدا هسته اصلی دستگاه ماهور شامل "درآمد، گشایش و داد" را معرفی می کند. سپس به "دلکش" که یکی از گوشه های اساسی دستگاه ماهور است می رود و در پایان با ریتمی تند به گوشه "عراق" گریز می زند. ریتم های دیگری هم از فرم پیش درآمد مشاهده شده است. به طور مثال "حسین عمومی" بداهه نوازی در دستگاه ماهور را با پیش درآمدی دارای ریتم لَنگ 5 ضربی آغاز می کند. درویش خان و رکن الدین خان مختاری را مبتکر فرم پیش درآمد در موسیقی ایرانی دانسته اند. این دو استاد با مشاهده اجرای ساز و آواز به شیوه سنتی و لزوم ارکستراسیون حس کردند به قطعه ای ریتمیک نیاز دارند تا حال و هوای کلی اثر را در ابتدای اجرا معرفی کند.
چهارمضراب هم قطعه ای با ریتم تند است که معمولاً بعد از درآمد اجرا می شود. چهارمضراب در قدیم فرم ساده ای داشت اما بعدها اساتیدی نظیر "درویش خان، ابوالحسن صبا، فروتن و هرمزی و حسین علیزاده" چهارمضراب های تو در تو و پیچیده ای ساختند که علاوه بر زیبایی خارق العاده اتودهای بسیار مناسبی برای افزایش قدرت پنجه هنرجویان به حساب می آیند.
تصنیف هم در قدیم فرم متداولی نبود. اساتید بزرگ آواز نظیر "اقبال آذر" و "طاهرزاده" از خواندن تصنیف اجتناب می کردند و اصلاً تصنیف خوانی را در شان خود نمی دانستند و این سنت تا روزگار اخیر و توسط اساتیدی چون "استاد محمود کریمی" هم ادامه داشت. مشهور ترین تصنیف خوانان گذشته "عارف قزوینی" و "عبدالله دوامی" بودند و از تصنیف سازان مشهور می توان "علی اکبر شیدا، ابوالحسن عارف قزوینی، علی اکبر شهنازی و مرتضی نی داوود" را نام برد. تصنیف امروز گل سرسبد موسیقی سنتی است.
و اما رِنگ...
رنگ با ریتم شاد قطعه شادی بخش مجالس قدیم بوده است. هرچند امروزه ساخت رنگ رو به فراموشی است اما رنگ های زیبای اساتید برجسته قدیم و جدید هیچ گاه از اذهان پاک نخواهد شد.
بعضی رنگ ها جزئی از ردیف موسیقی سنتی هستند که شاید مشهور ترین آنها "رنگ شهرآشوب" در دستگاه شور و "رنگ حَربی" در دستگاه ماهور باشند. شهر آشوب فرمی کلی است که تقریباً درتمام دستگاه ها اجرا می شده است و موسیقی رقص های گوناگون بوده است که همراه با مراسمی ویژه توسط گروه های مختلف در دربارها اجرا می شده است. متاسفانه از شیوه های رقص آن زمان اطلاعی در دست ما نیست. از دیگر رنگ های ردیف "رنگ اصول، رنگ یک چوبه، رنگ شلخو، رنگ هشتری، رنگ نستاری رنگ دلگشا، رنگ فرح" و غیره هستند. نکته قابل توجه اینست که بعضی از این رنگ ها ریتم نداشتند. مثلاً رنگ فرح در وزن و رنگ حربی در وزن روایت شده اند. رنگ حربی را می توان با تغییراتی به وزن هم اجرا کرد.
اما با خارج شدن رنگ از ردیف این فرم حالتی تکنیکی تر در اجرا به خود گرفت اما همچنان وضعیت خود را به عنوان رونق بخش مراسم شادی حفظ کرد. "استاد ارشد تهماسبی" در مجموعه ارزشمندشان "صد رَنگ رِنگ" تعداد 100 رِنگ از اساتید برجسته از آقا حسینقلی تا استاد علیزاده و شخص خودشان جمع آوری کرده اند. در این میان باید به تعدد آثار "استاد موسی معروفی" در فرم رنگ اشاره کرد بطوریکه ایشان بیشترین تعداد رنگ را ساخته اند. می توان گفت که تقریباً اکثر اساتید برجسته موسیقی ما در ساخت رنگ دست توانایی داشته اند که نام بردن از تمام آنها مقدور نیست.
رنگ در موسیقی بومی محلی ما هم فرمی پویا و زنده است. اجراهای ضبط شده از نوازندگان محلی و اساتیدی که بازسازی این موسیقی ها پرداخته اند موید همین مطلب است. این نکته از آنجا حائز اهمیت است که موسیقی دستگاهی ما هم به شکلی نشات گرفته از موسیقی محلی ماست که مدون و ترتیب یافته شده است.


منابع مکتوب:
1- خالقی، روح الله. سرگذشت موسیقی ایران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
2- تهماسبی، ارشد. صد رَنگ رِنگ. موسسه فرهنگی هنری ماهور
3- طلایی، داریوش. ردیف میرزا عبدالله. انتشارات پیام
4- تهماسبی، ارشد. مجموعه آثار رکن الدین خان مختاری. موسسه فرهنگی هنری ماهور
منابع صوتی:
1- تهماسبی، ارشد. صد رَنگ رِنگ. موسسه فرهنگی هنری ماهور
2- آذرمیان، پژمان. رنگ های هفت دستگاه. موسسه فرهنگی هنری ماهور
3- عمومی، حسین. نی هزارآوای عشق. موسسه فرهنگی هنری ماهور
4- لطفی، محمدرضا. به یاد درویش خان. موسسه فرهنگی هنری آوای شیدا
5- حمیدی، حسین. ترانه های محلی فارس. موسسه فرهنگی هنری ماهور
6- 6-Tabasian, Kiya (Ensemble CONSTANTINOPLE). Terres Torquoises. Atma Classique Records