پیوند شعر و موسیقی + پادکست
برنامه هفتگی موسیقی شماره 4 در پندار.نت آماده شد. با صدای من در باره "پیوند شعر و موسیقی"

پیوند شعر و موسیقی

موسیقی، تحفه ایست نو که از روزگار کهن برای ما به ارث رسیده است. پیوند دائمی میان شعر و موسیقی این دو مقوله را از به دو مقوله جدانشدنی تبدیل کرده است. در مباحث امروزی تر ارتباطاتی میان موسیقی و معماری نظیر یافتن وجوه مشترک نظیر دستگاه و گوشه در هر دو مقوله کشف و ارائه شده است. و یا در مرتبط سازی موسیقی و ریاضیات شباهت های شگفت انگیزی یافت می شود که ما را به تحیر وا می دارد و تا آنجا پیش می رود که موسیقیدان جهانی ما، کیهان کلهر، آشنایی با ریاضیات را از ملزومات فراگیری موسیقی می داند. اما بحث شعر و موسیقی بحثی به مراتب گسترده تر، عینی تر و جذاب تر است.
برای مشخص کردن وزن در موسیقی از "اتانین" و برای مشخص کردن وزن در شعر از "عروض" استفاده می کنیم.
اتانین بر اساس کشش نت ها تعریف می شوند و به کمک آنها می توان هر ریتم از موسیقی را بدون توجه به ملودی اش خواند. چهار نمونه از اتانین کشش ها به شکل زیر است:
نت سیاه: تن (TAN)
چنگ نقطه دار:تی (TEE)
چنگ: ت ِ (TE)
دولاچنگ: تَ (TA)
مثلاً نت زیر را که دارای ریتم است اینطور می خوانیم (کاری با ملودی نداریم و فقط به ریتم توجه می کنیم): تی تَ ت ِ + تِ تِ تِ.

از طرف دیگر عروض پایه و اساس وزن شعر کلاسیک فارسی است که کشش هجاها را مشخص می کند. مثلاً وزن رباعی به صورت زیر است:
اندر دل بی وفا غم و ماتم باد
مِفعالُ مَفاعلُن مَفاعیلن فَع

حالا به تلفیق اتانین و عروض دقت کنید. بین اتانین و عروض برابری دقیقی وجود دارد که چند مثال به عنوان نمونه آورده شده است. مقایسه کنید:
فاعلاتن=تن ت تن تن
فاعلن=تن ت تن
مفاعیلن=ت تن تن تن
مستفعلن= تن تن ت تن

حالا که از نظر تئوری بنیادی چنین مشابهتی وجود دارد پس باید در عمل هم به پیوندی یگانه بین شعر و موسیقی برسیم، و جالب اینجاست که چنین پیوندی به شکل شفاف وجود دارد!
مثنوی که از غالب های مطرح شعر فارسی است، در عین حال ریتم شناخته شده ای در ردیف موسیقی سنتی هم هست که در اکثر دستگاه ها و آواز ها وجود دارد. همگی ما خاطرات سحرهای ماه رمضان ونوای زیبای رادیو در آواز افشاری را به یاد داریم که مثنوی زیر را می خواند:
ای وصالت آرزوی عاشقان
وی خیالت پیش روی عاشقان
هر کجا کردم نظر بالا و پست
جلوه ای از روی زیبای تو هست
خرقه پوشان محو رخسار تو اند
باده نوشان مست دیدار تو اند
هم بود در هر دلی موای تو
هم بود بر هر سری سودای تو
حرفی از اسرار عشقم یاد ده
هم بسوزان هم مرا بر باد ده

وزن مثنوی در مثنوی مولوی به دو شکل زیر آمده است:
1- فاعلاتن + فاعلاتن + فاعلان
جز به ضد ضد را همی نتوان شناخت

2- فاعلاتن + فاعلاتن + فاعلن
هـر که او از هـم زبانی شــد جدا

آنچه که در ردیف ما تحت عنوان گوشه مثنوی آمده است ادای ریتمیک همین غالب شعری به صورت ملودیک است که با اتانین بصورت زیر خوانده می شود.
تن ت َ تن تن + تن ت َ تن تن + تن ت َ تن

دوبیتی گونه دیگری از قالب شعر فارسی است. دوبیتی های باباطاهر بر اساس وزن عروضی زیر است:

مفاعیلن+ مفاعیلن+ مفاعیل
ز دست دیده و دل هر دو فریاد

دستگاه شور دارای هجاهایی است که بیشتر بر اساس وزن دوبیتی هستند نظیر درآمد دوم شور در ردیف سازی که بر وزن دوبیتی است. همچنین گوشه ای به نام دوبیتی در ردیف میرزا عبدالله در دستگاه شور وجود دارد.
بدین ترتیب وزن گوشه دوبیتی در ردیف به شکل زیر است:
ت َ تن تن تن+ تَ تن تن تن+ ت َ تن تن
که با وزن عروضی دو بیتی مطابقت کامل دارد. در بعضی جاها هم این گوشه را با وزن کوتاه تری نواخته اند که مفاعیلن فقط یک بار در آن می آید. یعنی:
مفاعیلن+ مفاعیل = تَ تن تن تن+ ت َ تن تن

در جای جای الحان موسیقی ما برابری های لطیفی میان شعر و موسیقی شکل می گیرد. به عنوان آخرین مثال به ریتم کرشمه اشاره می کنم که باز هم در اکثر دستگاه ها و آواز ها موجود است. به مطابقت میان ریتم کرشمه و غزل سعدی توجه کنید:
در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم
مفاعلن+ فعلاتن+ مفاعلن+ فعلات
تَ تن تَ تن+ تَ تَ تن تن+ تَ تن تَ تن+ تَ تَ تَ
که دقیقاً برابر با ریتم کرشمه در ردیف (تَ تن تَ تن+ تَ تَ تن تن) است که دو بار تکرار شود.
***
بحث فوق مخلص کوتاهی بود از گوشه آنچه "پیوند شعر و موسیقی" نامیده می شود و فقط از جهت آشنایی اولیه و مقدماتی و نیز ایجاد علاقه به آن اشاره شد. موسیقیدان بزرگ معاصر، استاد حسین دهلوی کتابی با عنوان "پیوند شعر و موسیقی" تالیف نموده اند و هم اینک در آموزشگاهشان به تدریس این مقوله مشغول اند که علاقمندان می توانند از کتاب فوق الذکر استفاده کرده و یا از محضر استاد دهلوی بهره گیرند.


منابع صوتی و مکتوب:
1- ادبیات فارسی 1، رشته علوم انسانی، دوره پیش دانشگاهی
2- پیوند شعر و موسیقی، حسین دهلوی
3- ردیف میرزا عبدالله، نت نگاری آموزش تحلیلی، داریوش طلایی
4- ردیف میرزا عبدالله، اجرای تار حسین علیزاده، موسسه فرهنگی هنری ماهور
5- همیشه در میان، کنسرت شور کلن، محمد رضا لطفی، موسسه فرهنگی هنری آوای شیدا
6- دستور مقدماتی سه تار، حسین علیزاده، موسسه فرهنگی هنری ماهور
7- ردیف آوازی موسیقی سنتی، استاد محمود کریمی، موسسه فرهنگی هنری ماهور
8- گل بهشت، اجرای گروه دستان و پریسا
9- کرد بیات، جلال ذوالفنون، موسسه موسیقی جهان
10- گزیده صد سال آواز، موسسه فرهنگی هنری ماهور
11- کنسرتی دیگر، شهرام ناظری، داریوش طلایی، موسسه فرهنگی هنری ماهور